To jakieś przekleństwo: miałem zamiar rozpocząć nasza rozmowę od cytatu, ale go zapomniałem…
Może więc wcale nie był taki dobry, jak się Panu wydaje.
Słucham? Skąd może Pan to wiedzieć?
Mózg bezlitośnie odrzuca informacje. Nie da się tego procesu świadomie kontrolować. Prędzej czy później zapomina to, co uważa za nieważne lub niewystarczająco istotne; wszystko, czego nasze ja tak naprawdę nie chce wiedzieć. A głównie to, co w sposób oczywisty lub ukryty sprawia mu dyskomfort. Z milionów informacji, które docierają do nas każdego dnia, prawie nic się nie zachowuje. Na szczęście.
Dlaczego zapominamy? Zapominanie słów jest celowym zabiegiem umysłu
Wprost przeciwnie: sentencja, którą zapomniałem, całkiem nieźle nadawała się na początek naszej rozmowy – pamiętam to dokładnie. Moja pamięć tak od razu by się od niej nie przepełniła.
Z pewnością nie, pamięć nie ma bowiem żadnego znanego limitu. Teoretycznie możemy przyjmować nieograniczone ilości informacji. Ale ważne jest, abyśmy zapominali, żeby umysł mógł pozbyć się balastu i skondensować wiedzę. W przeciwnym razie utoniemy w danych i nie będziemy mieli na podorędziu niezbędnych informacji, gdy będziemy ich potrzebować. Co do tego jednak, co jest ważne, często mamy inne zdanie niż nasza pamięć – tak jak teraz w Pana przypadku.
Cóż, problem zidentyfikowany, ale jeszcze nie wyeliminowany. Miałem pomysł, a teraz go nie mam. A może jednak mam?
Zapominanie słów: sentencje ukryte w zakamarkach pamięci
Najprawdopodobniej nadal ukrywa się w Pana pamięci. Zapominanie polega właściwie na przenoszeniu w inne miejsce. Jedna myśl nasuwa się jak zasłona na drugą tak, że oko naszego umysłu nie jest już w stanie jej zidentyfikować. Coś Pana rozproszyło, prawdopodobnie zareagował Pan na coś mniej lub bardziej emocjonalnie. To wynik rozwoju ewolucyjnego: kiedy dzieje się coś emocjonującego, może być ważne dla przetrwania i tłumi aktualne myśli. Emocje odgrywają decydującą rolę w przywoływaniu wspomnień.
Zapominanie słów: dlaczego zapominamy i co mają z tym wspólnego emocje
Czy uczucia nie są raczej wrogiem dobrej pamięci? Emocje odwracają przecież uwagę od faktów.
Myli Pan pamięć ludzką z komputerowym twardym dyskiem, który zapisuje i odczytuje dane na żądanie. Nasz mechanizm bardziej przypomina kamienną tabliczkę, w której starożytni wykuwali litery: niewiele informacji ma taką moc, by zostawić natychmiastowy ślad. Tak czy inaczej mózg zachowuje tylko nieostre obrazy zamiast bloków tekstu, ponieważ pamięć jest znacznie starsza od języka. A te obrazy z czasem jeszcze bardziej blakną. Wybicie czegoś "na siłę" na płycie, czyli w pamięci, wymaga wytrwałości oraz energii. Z drugiej strony emocje sprawiają, iż kamienna płyta staje się miękka i chłonna. Może tak na nią podziałać doświadczenie typu "aha". Przykładowo takie jak "To pasuje do tego, co już wiem", gdy mózg może zbudować z nowych informacji jeden lub więcej mostów do zachowanych wcześniej danych. Albo przyjemność, jaką daje informacja, ponieważ uważamy ją za interesującą. Coś takiego zapada w pamięć niemal samoistnie. Jeśli lubisz piłkę nożną, to nie musisz wkuwać danych o meczach swojego klubu. Zapamiętasz je przy okazji. W języku angielskim uczyć się na pamięć to "learn by heart" – uczyć się sercem. Ten zwrot idealnie oddaje istotę rzeczy.
Zapominanie słów: odpręż się, a sobie przypomnisz
Rozumiem. Ale jak mam odsłonić tę przeklętą zasłonę, która zakryła mój cytat?
Na pewno nie przez usilne próby przypomnienia sobie danej rzeczy. To jak w przypadku egzaminu, podczas którego nagle zapomina się, jak rozwiązać zadanie. A tak naprawdę się to umie. Jakkolwiek to może być w takich chwilach trudne, pierwszym zalecanym krokiem jest odprężenie się. Odwrócenie uwagi, zrobienie czegoś innego, wyjrzenie przez okno lub pójście do... toalety. Trzeba próbować znaleźć myślowe punkty zakotwiczenia do sytuacji, w której dana myśl się pojawiła. Albo przenieść się fizycznie w przeszłość. Czy ten cytat przyszedł Panu do głowy pod prysznicem? Niech Pan weźmie prysznic jeszcze raz! W większości przypadków informacja nagle objawi się ponownie, bez używania żadnej specjalnej techniki.
Zapominanie słów: czy coś jest z nasza pamięcią nie tak?
Jeśli ktoś, tak jak ja teraz, prosi Pana o pomoc jako dyżurnego lekarza pamięci, ma Pan jeszcze jakieś podobne sztuczki do zaoferowania?
Takie prośby zdarzają się raczej rzadko. Nas poszukują głównie ludzie, którzy podejrzewają, że coś jest zasadniczo nie tak z ich pamięcią. Zastanawiają się, czy mają demencję, czy nadal są zdrowi. W poszukiwaniu straconych wspomnień czasem pomaga hipnoza. Dzięki niej można osiągnąć głęboko zrelaksowany stan świadomości, podobny do transu, zachowując kontrolę nad swoimi zmysłami. Inną możliwość stanowi psychoterapia, w trakcie której za pomocą pytań przywołuje się daną sytuację i bada się ją. Można również spróbować zbliżyć się do niej jak największą liczbą swoich zmysłów. Zapewne zna Pan moment, w którym określony zapach nagle aktywuje przeżycia, o których myślał Pan, iż już je dawno zapomniał? Najważniejsze, by być przy tym zrelaksowanym.
Dlaczego zapominamy: pamięć a stres
Co jeszcze może być przyczyną zapominania?
Częstym, ale zdecydowanie niejedynym powodem utraty pamięci, jest stres. Oprócz problemów psychicznych, takich jak depresja lub konflikty międzyludzkie, znaczenie mają też przyczyny organiczne, np. spożycie alkoholu, cukrzyca, rak, a nawet nieprawidłowe odżywianie się. Prawdą jest ponadto, że jedzenie orzechów włoskich, gorzkiej czekolady lub ryb ma wymierny pozytywny wpływ na wydajność mózgu oraz pamięci. I odwrotnie, tłuste jedzenie sprawia, iż organ ten staje się powolny. Pozytywne efekty przynosi również aktywność fizyczna, zwłaszcza sporty zespołowe. I rezygnowanie z używania nawigacji.
Dlaczego zapominamy? Mózg jest jak mięsień, który trzeba ćwiczyć
Dlaczego?
Mózg jest jak mięsień. Można go wytrenować do niewiarygodnej, maksymalnej wydajności – dzięki obciążeniu, którego często nawet za takie nie uważamy. Otóż wystarczy pomyśleć o wszystkich programach, które działają w nas niemal automatycznie: potrafimy zatonąć w myślach, utrzymując się na rowerze i naprzemiennie naciskając na pedały, a w tym czasie zmieniać przerzutki oraz kierować. I odwrotnie, niewykorzystywane obszary mózgu ulegają zanikowi. Nasza dzisiejsza komunikacja – zwłaszcza w dobie ograniczonego wychodzenia z domu – sprowadza się zazwyczaj do kilku linijek tekstu pospiesznie wpisywanych na smartfonie. Brakuje mimiki i gestykulacji rozmówcy, zapachu oraz odczucia otoczenia rozmowy. To wszystko są dane, które przetwarza mózg. Bez nich brakuje mu treningu. A wraz z pojawieniem się systemów nawigacyjnych w ruchu drogowym nasza wyobraźnia przestrzenna uległa pogorszeniu, co można udowodnić medycznie.
Czyżby więc społeczeństwo jako całość coraz bardziej pogrążało się w demencji?
Nie chcę malować aż tak ponurego obrazu. Jednak liczby idą w górę. Każdego roku u 300 tysięcy osób stwierdza się demencję. Wynika to częściowo ze wzrostu oczekiwanej długości życia: nasza pamięć działa najlepiej pod koniec trzeciej dekady życia, a od tego momentu zaczyna się pogarszać. Ale zmiana nawyków również ma wpływ. Kto dziś jeszcze musi pamiętać numery telefonów? Cała wiedza świata jest dostępna na jedno kliknięcie, zaś koncentracja jest niezbędna wyłącznie w pewnych obszarach. Gdy dawne kluczowe kompetencje wydają się zbędne, nasz mózg się zmienia. To tak jak w przypadku smartfonu: teoretycznie może robić bardzo wiele, lecz w praktyce często używamy tylko dwóch lub trzech aplikacji.
Czy to znaczy, że jestem ofiarą nowoczesności? Czyżby moje zapominanie wynikało z używania zbyt małej liczby mózgowych aplikacji?
Dlaczego zapominamy i jak pamięć nadrabia zaległości
Nie znam Pana nawyków. Faktem jest jednak, że jeśli w młodości nadmiernie korzysta się z mediów, później trzeba będzie pracować ciężej umysłowo – ale przy odpowiednim treningu mózg jest w stanie nadrobić zaległości. Nawet seniorzy mogą zrekompensować swoją niekorzystną w porównaniu z osobami młodszymi sytuację: ponieważ procesy metaboliczne spowalniają z wiekiem, trudniej jest im się uczyć. Z drugiej strony, ich filtr doświadczenia życiowego zapobiega przyjmowaniu wielu błędnych informacji. U dzieci i młodzieży podczas przyswajania materiału wkrada się więcej bzdur, ale za to odbywa się ono szybciej. A więc nie ma dla Pana wymówki!
Cóż, to pozwala mi mieć nadzieję, że w końcu znajdę moją zgubioną myśl. Dziękuję bardzo za rozmowę – i za pomoc w polowaniu na wspomnienia.
-----------------------------------------------------------------------------------
Carsten Brandenberg pracuje w Klinice Pamięci w Essen, najstarszej przychodni leczącej zaburzenia pamięci w Niemczech.
Dlaczego zapominamy i na ile to, co pamiętamy, jest prawdą
Na ile prawdziwa jest moja przeszłość? Wspomnienia i wiedza to najważniejsze fundamenty naszej osobowości. Tak mogłoby się przynajmniej wydawać, pamięć jest bowiem elastyczna i podatna na kształtowanie. Badania jednoznacznie wskazują, iż nawet takie niezapomniane wydarzenia, jak pierwszy dzień szkoły, zmieniają się za każdym razem, gdy je przywołujemy. Wbrew pozorom pamięć nie jest archiwum informacji, ale luźną siecią danych, często rozciągniętą w całym mózgu, która podczas przypominania sobie informacji dostosowuje się do sytuacji lub nastroju w danej chwili.
Dlaczego zapominamy i czym jest wspomnienie?
Przez całe nasze życie ok. 86 miliardów neuronów tworzy łącznie w mózgu 800 000 km neurytów i dendrytów (odpowiednio: długich i krótkich wypustek komórki nerwowej). Z tego 80% to krótkie połączenia lokalne, poniżej 1 mm długości, a 20% to długie, średnio kilkucentymetrowe połączenia globalne. Nieużywane ścieżki zanikają, a „autostrady” stają się coraz lepiej rozwinięte.
Dlaczego zapominamy: pamięć robocza
3–5 informacji może istnieć w tym samym czasie w naszej pamięci roboczej (inne badania wskazuję na liczbę od 5 do 9) – zależy to od rodzaju informacji i zapewne innych czynników. Dlatego zazwyczaj możemy bez problemu zapamiętać podzielony na 3–4 bloki dziewięciocyfrowy numer telefonu, ale z dłuższym ciągiem jest już trudniej.
Dlaczego zapominamy: sieć pamięci
Każda z 86 miliardów mózgowych komórek nerwowych (jądro komórkowe zaznaczone na czerwono) tworzy z innymi połączenia (synapsy). U człowieka na jeden neuron kory nowej przypada kilka tysięcy takich powiązań. Układ synaps wielu neuronów (budujący sieć neuronową) jest niezbędny do przechowywania naszych wspomnień.
Zapominanie słów: ścieżka myśli
W ewolucyjnie starszych częściach mózgu (takich jak wzgórze w międzymózgowiu czy hipokamp w korze mózgowej) dokonuje się selekcja informacji, które warto przesłać do kory mózgowej w celu ich przechowania. Informacje o formacie optycznym ułatwiają jej podejmowanie decyzji, ponieważ lepiej sobie radzi z obrazami niż z liczbami czy nazwami. 70 030 cyfr liczby pi był w stanie wymienić po kolei z pamięci Hindus Suresh Kumar Sharma – zajęło mu to 17 godzin i 14 minut. Mistrzowie zapamiętywania kodują cyfry za pomocą czasowników, nazw miejsc lub obrazów i budują z nich historie.
