Samotność, złe samopoczucie, choroby, niedostatek to często stałe elementy życia osób starszych. Mogą one wpływać na to, że seniorzy sięgną po alkohol, a wówczas spirala problemów może wymknąć się spod kontroli i powodować kolejne kłopoty zdrowotne, finansowe czy społeczne.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2022 roku ponad jedna czwarta populacji Polski miała powyżej 60 lat, a proces starzenia się społeczeństwa postępuje w Polsce od lat. Tym samym problemy zdrowotne osób starszych są, i będą bardzo istotnym zagadnieniem dotyczącym zdrowia publicznego oraz funkcjonowania społeczeństwa. Seniorzy mierzą się z wyzwaniami specyficznymi dla swojego wieku, a dodatkowo doświadczają sytuacji, w których nie mogą zaspokoić wielu swoich potrzeb.
Wśród osób powyżej 60. roku życia przeważają osoby nieaktywne zawodowo. Zgodnie z wynikami Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności GUS w 2022 roku liczba osób biernych zawodowo w wieku 60–89 lat wyniosła 7,8 mln, co stanowiło 84,3 proc. osób w tym wieku. Oznacza to, w większości przypadków, mniej kontaktów społecznych, a także konieczność ograniczenia wydatków. Na problemy finansowe seniorów wskazują badania Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej z 2022 roku. Gospodarstwa domowe składające się wyłącznie z osób starszych w porównaniu z gospodarstwami, w których nie było seniorów, częściej oceniały swoją sytuację materialną jako przeciętną (50,8 proc. wobec 35,5 proc.) oraz jako raczej złą lub złą (7,4 proc. wobec 3,9 proc.). Najgorzej swoją sytuację materialną oceniały osoby w wieku 60 lat i więcej, mieszkające samotnie, w szczególności na wsi – 14,2 proc.
Znaczną część pieniędzy osób starszych pochłaniają wydatki na zdrowie. Na podstawie wyników Europejskiego Badania Dochodów i Warunków Życia Ludności (EU–SILC) stwierdzono, że co piąty polski senior ocenia swoje zdrowie jako „złe” lub „bardzo złe”. W 2021 roku prawie dwie trzecie osób w wieku 60 plus wskazało na długotrwałe problemy zdrowotne lub choroby przewlekłe, z którymi się borykają.
Oprócz sytuacji finansowej i zdrowotnej seniorom może doskwierać poczucie osamotnienia związane z rzadkimi odwiedzinami bliskich lub wynikające z utraty kogoś z rodziny, partnera życiowego czy zaprzyjaźnionego sąsiada. Jeśli w otoczeniu seniora brakuje bliskich, ważnych dla niego osób, wzrasta poczucie samotności, braku zrozumienia czy bycia potrzebnym. Trudnymi sytuacjami, wymagającymi zmiany dotychczasowego życia, mogą być przejście na emeryturę czy wyprowadzka dzieci z domu.
Wszystkie te czynniki mogą sprawiać, że zaakceptowanie starości i procesu starzenia jest trudne, a ten okres życia może wiązać się z cierpieniem i poczuciem beznadziejności. W skrajnych przypadkach starsze osoby mogą doświadczać zaburzeń psychicznych. Depresja i zaburzenia lękowe osób starszych to jeden z poważniejszych problemów zdrowotnych, który może, w zależności od różnych oszacowań, dotyczyć od 9 proc. do 33 proc. osób starszych (1). Dodatkowo czynniki takie jak izolacja społeczna, ograniczenia w autonomii, brak bezpieczeństwa finansowego czy słabe zdrowie sprzyjają zwiększeniu rozpowszechnienia tych zaburzeń. Obniżenie funkcji poznawczych, choroby przewlekłe, subiektywnie zły stan zdrowia, ograniczenia funkcjonalne, neurotyczność oraz płeć żeńska to z kolei czynniki psychospołeczne, które są powiązane z wystąpieniem zaburzeń lękowych i późnym wystąpieniem zaburzeń depresyjnych (2, 3). W badaniach przeprowadzonych przez portugalskich naukowców oszacowano, że zaburzenia lękowe dotyczyły 9,6% populacji osób starszych, a depresja – 11,8%. Seniorzy, którzy mieli te zaburzenia, częściej deklarowali bardziej zaawansowaną niepełnosprawność fizyczną oraz niższą jakość życia (4). W polskim badaniu EZOP stwierdzono, że wystąpienie depresji po raz pierwszy w życiu wzrasta wraz z wiekiem, a w grupie wiekowej 65 plus kształtuje się na poziomie nieco ponad 6%. Te wszystkie czynniki mogą sprzyjać sięganiu po alkohol w celu złudnej poprawy swego samopoczucia.
Osoby pijące w starszym wieku można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich to ludzie, którzy uzależnili się od alkoholu wcześniej i dożyli wieku emerytalnego pomimo nałogu i wynikających z niego szkód zdrowotnych. Osoby te często doświadczają problemów w funkcjonowaniu społecznym, takich jak zerwanie więzi rodzinnych, wczesna utrata pracy, bezdomność, niski status społeczny. Drugą grupę stanowią osoby, które zaczęły pić stosunkowo późno, w związku z rozmaitymi doświadczeniami życiowymi, takimi jak: przejście na emeryturę i nadmiar wolnego czasu, opuszczenie gniazda rodzinnego przez dzieci, zmiana statusu społecznego, wypadnięcie z głównego nurtu życia, utrata małżonka.
W jednym z polskich badań w grupie osób po 65. roku życia spożywanie alkoholu kilka razy w tygodniu zdeklarowało 16,4 proc. badanych, a sporadycznie piło 83,6 proc. badanych. Jeśli chodzi o przyczyny sięgania po alkohol, to zdecydowana większość seniorów pije alkohol w sytuacjach towarzyskich, ale ponad 20 proc. z nich sięga po napoje z procentami z powodu samotności, by poprawić samopoczucie lub w sytuacjach stresowych (5).
Pomimo że częstotliwość i ilość wypijanego alkoholu zmniejsza się z wiekiem, szczególnie wśród kobiet, jest to nadal problem, którego nie należy bagatelizować. Picie alkoholu może pogłębiać i nasilać problemy zdrowotne osób starszych, a także kolidować z używaniem leków. W Stanach Zjednoczonych pomiędzy rokiem 2001 a 2012 zaobserwowano wśród seniorów 124-procentowy wzrost zatruć spowodowanych używaniem leków i alkoholu jednocześnie. Picie alkoholu jest związane ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia efektów ubocznych leków. Osoby starsze są szczególnie narażone na te efekty w związku ze zmianami w przyswajaniu i metabolizowaniu zarówno leków, jak i alkoholu. Efekty interakcji pomiędzy lekami i alkoholem, w ich przypadku, mogą być bardziej nasilone.
Starsze osoby często mają poczucie wyobcowania spowodowane nieradzeniem sobie ze zmianami technologicznymi oraz wygaszeniem pełnionych wcześniej ról społecznych, ich niepokój może się też wiązać z myślami o perspektywie śmierci. W tej sytuacji mogą próbować maskować przykre odczucia, których doświadczają, za pomocą alkoholu, zamiast poszukiwać wsparcia u najbliższych czy profesjonalnej pomocy.
Warto też wiedzieć, że efekty picia alkoholu mogą przypominać objawy typowe dla późnego okresu życia, takie jak zaburzenia poznawcze, niedożywienie, niepewny chód czy częste upadki. Z tego powodu problemy związane z piciem alkoholu przez osoby starsze bywają trudne do rozpoznania.
Mimo tego, że wraz z wiekiem konsumpcja alkoholu się zmniejsza, to jednak należy podkreślić aspekty picia alkoholu przez seniorów, które powinny budzić niepokój. Przede wszystkim niebezpieczne są interakcje alkoholu z lekami, które seniorzy przyjmują na stałe lub okazjonalnie. Mogą być to leki przyjmowane z powodu złego samopoczucia psychicznego lub z powodu bezsenności, ale także te przepisane w związku z przewlekłymi chorobami, takimi jak nadciśnienie, cukrzyca, czy choroba wieńcowa.
Innym ważnym zagadnieniem jest maskowanie nieprzyjemnych emocji alkoholem. Brak poszukiwania przez seniorów konstruktywnych sposobów polepszenia swojego funkcjonowania społecznego i psychicznego sprawia, że ich problemy ulegają nasileniu lub pociągają za sobą kolejne. Niepokojące zachowania starszej osoby, takie jak utrata równowagi, problemy z pamięcią, ale też pogorszenie nastroju, czy niechęć do kontaktów z ludźmi, również powinny budzić zainteresowanie otoczenia. Warto wówczas otwarcie porozmawiać z taką osobą o tym, z czym się zmaga, udzielić wsparcia i pomocy. 
dr hab. n. med. Katarzyna Dąbrowska – specjalistka w zakresie zdrowia i badań nad uzależnieniami w warszawskim Instytucie Psychiatrii i Neurologii. Obroniła pracę doktorską z zakresu socjologii w Polskiej Akademii Nauk oraz uzyskała stopień doktora habilitowanego w dziedzinie nauk medycznych i nauk o zdrowiu. Brała udział w kilkudziesięciu projektach badawczych krajowych i międzynarodowych, zarówno jako ich kierownik, jak i główny wykonawca. Jest autorką blisko 100 artykułów o charakterze naukowym i popularno-naukowym.
Lista placówek leczenia uzależnień znajduje się na stronie www.kcpu.gov.pl
1.) Castro-Costa E. i inni (2007). Prevalence of depressive symptoms and syndromes in later life in ten European countries: the SHARE study. The British Journal of Psychiatry : The Journal of Mental Science, 191, 393–401. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.107.036772
2.) Schoevers RA. i inni (2003) Comorbidity and risk-patterns of depression, generalised anxiety disorder and mixed anxiety-depression in later life: results from the AMSTEL study. Int J Geriatr Psychiatry 18:994–1001. doi:10.1002/gps.1001
3.) Vink D. i inni (2008) Risk factors for anxiety and depression in the elderly: a review. J Affect Disord. 106(1–2):29–44. doi:10.1016/j.jad.2007.06.005.
4.) de Sousa RD. i inni (2017) Anxiety and Depression in the Portuguese older adults: prevelance and associated factors. Front Med (Lausanne). 2017 Nov 20;4:196. doi:10.3389/fmed.2017.00196. eCollection 2017
5.)Bartoszek, A. i inni (2016). Problem stosowania używek wśród seniorów mieszkających w środowisku domowym. Journal of Education, Health and Sport, 6(6), 235–244. Retrieved from https://apcz.umk.pl/JEHS/article/view/3572
