Czasami pewne rodzinne schematy mają swoje źródła kilka pokoleń wstecz. Babcia konkurowała o miłość rodziców z siostrą, a potem napięcia przenoszą się na ich dzieci, a nawet wnuki. Te ostatnie mogą nawet nie rozumieć, skąd rodzinne niechęci. Są jednak ich uczestnikami.
Robert, 56, Warszawa: "Wychowałem się w dużej rodzinie, z trojgiem rodzeństwa mojej mamy i ich córkami. Rodzeństwo stale się odwiedzało. Ja i sześć moich kuzynek byliśmy bardzo blisko, wspólne były wszystkie święta, urodziny, imieniny, częste wyjazdy na działki.
Niestety, obie siostry i brat mojej mamy nie mieli szczęścia w miłości - ich wieloletnie małżeństwa zniszczyło niezrozumienie, kłótnie, zdrady a w końcu brak miłości i stagnacja. Jedynie mojej mamie udało się stworzyć szczęśliwy dom z kochającym ją ze wzajemnością mężczyzną. Nie zauważyła, że jej rodzeństwo nigdy się z tym nie pogodziło. Nie dość, że była z nich najmłodsza, najbardziej bystra i zdolna, i nie dość, że była ulubionym dzieckiem mojego dziadka, to jeszcze jako jedyna urodziła mu upragnionego wnuka - mnie. Jej rodzeństwo miało same córki.
Kiedy zmarli dziadkowie, stopniowo wyszło na jaw, że przez całe życie rodzeństwo mojej mamy ukrywało swoją zazdrość o miłość mojego dziadka i zawiść do niej o bycie jego faworytą. Niestety, po śmierci moich rodziców okazało się, że moje siostry cioteczne także skrywały do mnie głęboką zawiść, że jako jedyny chłopiec byłem ukochanym wnuczkiem dziadka. Rodzina przestała mnie zapraszać na spotkania, potem na Święta, aż zupełnie zerwali kontakty".
Czy podobne sytuacje są często spotykane w rodzinach? Czy może rzeczywiście być dziedziczne? Jak sobie z tym radzić?
Zazdrość a zawiść
Zawiść to silne i negatywne uczucie, które większość z nas zna, ale mało kto chce się do niego przyznać. Często nierozumiana różnica między zawiścią a zazdrością jest subtelna, ale wyraźna - zazdrościć można komuś czegoś, np. bogactwa, zdrowia czy powodzenia, a zawiść jest uczuciem żywionym zawsze wobec kogoś, kto po prostu ma coś, co chcemy mieć. Ludzie zawistni są „osobiście zranieni”, i to właśnie ten osobisty wymiar odróżnia zawiść od uczuć takich, jak oburzenie lub niesprawiedliwość.
Geny a emocje
Wiemy, że geny mają wpływ na naszą podatność na zaburzenia nastroju, lęki, a nawet temperament. Podłoże dziedziczne mogą mieć także pewne cechy osobowości. Na tej podstawie można przypuszczać, że geny mogą także odgrywać rolę w tendencji do odczuwania negatywnych emocji, takich jak zawiść.
Jednak geny to tylko część historii – dziedziczymy pewne predyspozycje, ale to środowisko i wychowanie kształtują, jak te predyspozycje się rozwijają, a zatem możemy mieć na nie realny wpływ.
Środowisko rodzinne
Atmosfera w rodzinie ma kluczowe znaczenie dla rozwoju dziecka. Rodzice, którzy sami odczuwają zawiść i często o niej mówią lub manifestują ją w swoim zachowaniu, mogą nieświadomie modelować takie postawy u swoich dzieci. Dziecko obserwując negatywne reakcje rodziców na sukcesy innych, może reagować podobnie.
Jeżeli w domu promuje się porównywanie się z innymi, a sukcesy innych ludzi są traktowane z niechęcią lub zazdrością, dziecko prawdopodobnie przejmie takie schematy myślenia. Natomiast jeśli rodzice akceptują i cieszą się z cudzych osiągnięć, a do tego nie wywierają ciśnienia na sukces na dzieciach, zagrożenie odczuwania zawiści będzie zdecydowanie mniejsze.
Badania istniejącej od 125 lat amerykańskiej kliniki Lehigh Valley w Pensylwanii wskazują, że zawiść w rodzinie często wynika z tego, że jedni jej członkowie czują się mniej doceniani i kochani, niż ci, których są postrzegani jako faworyzowani. Może to prowadzić do toksycznych zachowań, takich jak sarkazm, bierna agresja, próby dewaluacji ich osiągnięć, czy nawet działań mających na celu wyrządzenie krzywdy poprzez plotki i manipulację, a w skrajnych przypadkach - jak ten opisany we wstępie - właśnie do całkowitego zerwania relacji i kontaktów.
Dziedziczenie emocji – mit czy fakt
W sensie genetycznym nie ma na naukowych dowodów na dziedziczenie zawiści. Pewne wzorce emocjonalne i relacyjne mogą być jednak przekazywane z pokolenia na pokolenie. W psychologii i socjologii mówi się o tzw. „dziedziczeniu emocjonalnym” lub „dziedzictwie psychologicznym”, w których wzorce zachowań, emocje czy dynamika relacji rodzinnych mogą w kolejnych pokoleniach być nieświadomie powielane przez zachowania, komentarze czy wzorce wychowawcze.
Zawiść, choć jest uczuciem trudnym i negatywnym, może wynikać z głębokiej potrzeby uczuć dobrych - uznania, miłości i równego traktowania, które nie zawsze są spełniane. Można to porównać do skłonności do depresji czy lęków; nie dziedziczymy tych stanów bezpośrednio, ale możemy odziedziczyć rozmaite wzorce emocjonalne.
